дам

I

[دم]

асоси замони ҳозира аз дамидан

II

[دم]

1. нафас; дами касе гаштан (гардидан) нафаси касе ба дарун афтидан; нафас гирифта натавонистан

2. ҳаво, бод; пуф; дами чизеро холӣ кардан боди чизеро баровардан, ҳавои чизеро сар додан; дами шикам боди шикам, варами шикам

3. фурсати як нафаскашӣ; фурсати андак, лаҳза, он; дами вопасин (марг) нафаси охирин, лаҳзаи пеш аз марг; як дам андак вақт, лаҳзае

4. ҷуръа, қулт

5. тафс, гармӣ

6. вақт, замон, ҳангом, гоҳ: аз ҳамон дам аз ҳамон вақт, аз ҳамон замон, он ҳангом, он гоҳ: дар ин дам то ин дам; дами пирӣ айёми пирӣ, даври пирӣ

7. садо, овоз

8. дамгаҳ, назд, наздик, канор ё паҳлӯи чизе: дар дами дар (дарвоза), то дами дар гуселонидан; дар дами… дар қисми пеши…; дар пеши…; дами обро гирифтан пеши обро банд кардан

9. маҷ. афсун, сеҳр; куфу суф; эму алас: даму афсун, даму нафас, эму дам (кардан); дам андохтан д. афсун хондан, куфу суф кардан

10. маҷ. хомӯш, сокит; ором; хап, ҷим; дам истодан хомӯш истодан; орому беҳаракат истодан, наҷунбида истодан; дам нишастан ниг. дам истодан; дам шудан ором (хомӯш, ҷим) шудан; даме ки… ҳангоме ки…, вақте ки…; дар як дам дар як он, дар як лаҳза; фавран, дарҳол, ҳамин замон; бо як дам кашидан ба як ҳӯрт кашидан, якбора нӯшидан (мас., як пиёла чойро); дам дамидан а) бод додан (-и ангишт) барои шукуфондан (дар кӯраи оҳангарӣ); пуф кардан (барои даргирондан ё хомӯш кардани оташу чароғ); б) ҳаво пур кардан, даруни чизеро аз бод пур кардан; дам кардан а) ҳаво пур кардан, даруни чизеро аз бод пур кардан (пуф кардан); б) варам кардан, бод овардан (-и шикам); в) банд кардан, гирифтан пеши роҳи обро; г) болои оши палавро пас аз обкаш кардани биринҷ бо зарфе пӯшида муддате рӯи ҳарорати паст нигоҳ доштан (барои дар буғи худ пухтани он)

◊ дами гарм хӯроки гарми обакӣ; дами дарун а) хомӯш, сокит; хап, ҷим; б) гуфт. дамдузд, хаппак; камгап; дами сард киноя аз оҳи пурдарди навмедона; дами субҳ аввали субҳ, саҳаргоҳ, субҳидам; дам ба дам а) ҳар замон; дамодам, пайиҳам, беист; зудзуд, тез-тез; б) торафт, дақиқа ба дақиқа, соат ба соат; дам гирифтан истироҳат кардан дар байни кор, мондагии худро баровардан; танаффус кардан; дам даркашидан ниг. дам кашидан; дам додан а) нафасро гардондан, нафасгириро мушкил кардан, хафакунанда шудан (-и ҳаво); б) истироҳат кунондан, танаффус додан, ором гузоштан (мас., ҳайвонро аз кор, заминро аз кишти паёпай); в) фиреб додан, фирефтан; дам задан // дам аз чизе задан сухан рондан, гап задан (аз хусуси чизе); дам кашидан фурӯ бурдан, фурӯ додан; ҳарисона нӯшидан; дам овардани гӯшт андак бӯи бад пайдо кардани гӯшт (дар натиҷаи вайрон шудан); дам(ро) рост кардан нафасгириро мӯътадил кардан, мӯътадил нафас гирифтан; андак дам гирифтан; дам хӯрдан а) пухта тайёр шудани ош (баъди дам кардан); б) мувофиқи табъ шудани чой баъди ба чойник рехта муддате дар назди ё рӯи оташ болояшро пӯшида нигоҳ доштани он; дам шудани об (ҷамъ шуда) бардошта шудани сатҳи об; дам ҳот кардан лаҳҷ., ниг. дам рост кардан; дами беғам задан лаҳзае аз ғаму ташвиши зиндагӣ осуда будан; хушвақтӣ кардан, вақтчоқӣ намудан; дами касеро паст кардан маҷ. шасти касеро гардондан; дами касе ба дарун афтодан (задан) ба эроди касе чизе гуфта натавонистан; хомӯш шуда мондан; дами шамол гаштан шиддати вазиши бод паст шудан; чой дам кардан оби ҷӯшро болои чойи хушк ба зарфе рехта чой тайёр кардан; ҳаво дам шудан хафакунанда шудани ҳаво (ба сабаби гармии зиёд, навазидани бод ва пайдо шудани ғубор); дам ғанимат донистан ба қадри вақт расидан, вақтро ғанимат шумурдан

III

[دم]

анбони чармине, ки оҳангарон ба воситаи он барои шукуфонидани ангишт ба кӯра бод мефиристанд: дами оҳангарӣ

IV

[دم]

қисми тези ҳар асбоби буранда: дами корд (каланд, теғ, шамшер); корди дамаш баргашта корди кунд

◊ аз дами теғ (ё шамшер) гузарондан куштан, нобуд кардан бо теғ ё шамшер; дами табарро пахта гирифтан дар баробари хашму ғазаб мулоим будан, бо гардани хам зӯриро таҳаммул кардан

V

[دم]

а. кит., ниг. хун